Ο φιλόσοφος Αναξίμανδρος στην Σπάρτη

Ο μεγάλος φυσικός φιλόσοφος Αναξίμανδρος από τη Μίλητο, μαθητής του Θαλή, που γεννήθηκε το 610 π.Χ. και πέθανε λίγο μετά το 546 π.Χ., διέμεινε για κάποιο χρονικό διάστημα στη Σπάρτη. Εκεί τοποθέτησε στα ηλιακά ρολόγια της πόλης τον γνώμονα, που ο ίδιος επινόησε πρώτος, για να δείχνει τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. (Ο γνώμων αποτελείτο από μια κάθετη ράβδο πάνω στο ηλιακό ρολόι. Πάνω σ'αυτό μπορούσαν να σχεδιαστούν τρεις ομόκεντροι κύκλοι: ο μικρότερος ήταν εκείνος τον οποίο άγγιζε η σκιά της άκρης της ράβδου, το μεσημέρι, κατά το θερινό ηλιοστάσιο. Ο μεγάλος κύκλος έδειχνε το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν η σκιά το μεσημέρι επεκτεινόταν στο ανώτερο σημείο. Ο μεσαίος κύκλος έδειχνε τις ισημερίες). Κατά την παραμονή του στη Λακεδαίμονα προέγνωσε μεγάλο σεισμό και προειδοποίησε τους κατοίκους να παραμείνουν τη νύχτα στο ύπαιθρο. Πράγματι λόγω του σεισμού καταστράφηκε σχεδόν όλη η πόλη (σημειωτέον ότι ο σεισμός αυτός δεν έχει σχέση με τον μεγάλο σεισμό του 464 π.Χ. κατά τον οποίο καταστράφηκε εκ νέου η πόλη και έδωσε την ευκαιρία στους είλωτες να εξεγερθούν). Ὲτσι μπορούμε να γνωρίζουμε πότε ο μεγάλος φιλόσοφος βρέθηκε στη Λακεδαίμονα, καθώς γνωρίζουμε το χρόνο που έγινε ο σεισμός αυτός, ήταν το έτος 550 π.Χ. και είναι ο πρώτος σεισμός της ελληνικής αρχαιότητας, τον οποίο αναφέρουν γραπτές πηγές.

Παραθέτουμε τα αποσπάσματα των αρχαίων πηγών που αφορούν τα προαναφερόμενα.

ΔΙΟΓΕΝΗ ΛΑΕΡΤΙΟΥ ΙΙ 1. Ἀναξίμανδρος Πραξιάδου Μιλήσιος ... εὖρεν δὲ καὶ γνώμονα πρῶτος καὶ ἔστησεν ἐπὶ τῶν σκιοθήρων ἐν Λακεδαίμονι, καθά φησι Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῆι ἱστορίαι, τροπάς τε καὶ ἰσημερίας σημαίνοντα ...

ΚΙΚΕΡΩΝΑ de div. I 50, 112 ab Αnaximandro physico moniti Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta linquerent armatique in agro excubarent, quod terraemotuw instaret, tum cum et urbs tota corruit et monte Taygeto extrema montis quasi puppis avolsa est. Cfr. PLIN. N. H. II 191 et A 28. (μετάφραση: Ο φιλόσοφος της φύσης Αναξίμανδρος προειδοποίησε τους Λακεδαιμονίους να εγκαταλείψουν την πόλη τους και τα σπίτια τους και να περάσουν τη νύχτα οπλισμένοι στα χωράφια, επειδή σύντομα θα γινόταν σεισμός. Πράγματι, γκρεμίστηκε όλη η πόλη κι αποσπάστηκε η κορυφή του Ταϋγέτου σαν πρύμνη πλοίου).

Η κοσμολογική άποψη των αρχαίων Λακώνων μέσα από την ποίηση του του Αλκμάνος

Παρά το γεγονός ότι τόσοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ασχολούνται με την ιστορία της αρχαίας Λακωνίας (κατά καιρούς μάλιστα αποτελεί και μόδα) η γνώση μας σε άλλες πλευρές της ζωής των αρχαίων κατοίκων της περιοχής (πλην της στρατιωτικής τους εκπαίδευσης και των μαχών τους) ήταν ελάχιστη. Ευτυχώς διακεκριμένοι έλληνες επιστήμονες μελετώντας τα διασωθέντα σπαράγματα ενός άσματος του Σπαρτιάτη λυρικού ποιητή Αλκμάνα, που έζησε τον 7ο αι. π.Χ., μπόρεσαν να αποκρυπτoγραφήσουν την κοσμολογική άποψή τους που αποδεικνύεται ιδιαίτερα πρωτοποριακή.
Ας παραθέσουμε κατ' αρχήν το αρχαίο κείμενο όπως διασώθηκε στον Οξυρυγχιανό πάπυρο 2390 (αποσπ. 5 Ρ.), που βrέθηκε το 1957 στην αρχαία πόλη της Οξυρύγχου στην Κάτω Αίγυπτο, και στη συνέχεια θα παραθέσουμε την σύγχρονη επιστημονική ερμηνεία του κειμένου. (Με σκούρα γράμματα είναι οι αυθεντικοί στίχοι του Αλκμάνα, το υπόλοιπο κείμενο αποτελεί σχόλια των αρχαίων μελετητών του 2ου αι. μ.Χ. που είχαν στην διάθεσή τους ολόκληρο το άσμα.)

ἐκ δὲ τοῦ π(ρέσγυς Πόρος Τέκμωρ τε.) τέκμωρ ἐγένετο τ(ῶι πόρωι ἀκόλουθον) μο(.) ἐντεῦθεν ... πόρον ἀπό τῆς πορ(ίμου) (πάντων ἀρχᾶς). ὡς γάρ ἤρξατο ἡ ὕλη κατασκευα(σθῆναι) ἐγένετο πόρος τις οἱονεί ἀρχή. λ(έγει) οὖν ὁ Ἀλκμάν τήν ὕλην πάν(των τετα)ραγμένην καὶ ἀπόητον. εἶτα (γενέ)σθαι τινά φησιν τὸν κατασκευά(ζοντα) πάντα, εἶτα γενέσθαι (πό)ρον, τοῦ (δὲ πό)ρου παρελθόντος ἐπακολουθῆ(σαι) τέκμωρ. καὶ ἔστιν ὁ μὲν πόρος οἷον ἀρχή, τὸ δὲ τέκμωρ οἱονεὶ τέλος. τῆς Θέτιδος γενομένης ἀρχὴ καὶ τέ(λ)ο(ς ταῦτ)α πάντων ἐγένε(τ)ο, καὶ τὰ μὲν πάντα (ὁμο)ίαν ἔχει τὴν φύσιν τῆι τοῦ χαλκοῦ ὕληι, ἡ δὲ Θέτις τ(ῆι) τοῦ τεχνίτου, ὁ δὲ πόρος καὶ τὸ τέκμωρ τῆι ἀρχῆι καὶ τῶι τέλει. πρέσγ(υ)ς δὲ ἀντὶ τοῦ πρεσβύτης.
καὶ τρίτος σκότος. διὰ τὸ μηδέπω μήτε ἥλιον μήτε σε(λ)ήνην γεγονέναι ἀλλ' ἔτι ἀδιάκριτ(ο)ν εἶναι (τ)ὴν ὕλην. ἐγένοντο οὖν ὑπὸ (ταὐτό) πόρος καὶ τέκμωρ καὶ σκότ(ος ...
ἆμάρ τε καὶ σελάνα καὶ τρίτον σκότος τὰς μαρμαρυγάς. ἆμαρ οὐ ψιλῶς άλλὰ σὺν ἡλίωι. τὸ μὲν πρότερον ἦν σκότος μόνον, μετὰ δὲ ταῦτα διακριθέ(ντο)ς αὐτοῦ.

[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ του ενδιαφέροντος μέρους: ...γιατί όταν η ύλη άρχισε να τακτοποιείται, δημιουργήθηκε ένα είδος πόρου (δρόμου, περάσματος), κάτι σαν αρχή. Λέει λοιπόν ο Αλκμάν ότι η ύλη όλων των πραγμάτων ήταν ταραγμένη και αποίητη, έπειτα γεννήθηκε κάποιος που τακτοποιούσε τα πάντα, έπειτα δημιουργήθηκε ένας πόρος και όταν παρήλθε αυτός ο πόρος, ακολούθησε ένα όριο (ή τέρμα, τέκμωρ). Και ο πόρος είναι η αρχή, ενώ το όριο σαν τέλος. Οταν γεννήθηκε η Θέτις, αυτά έγιναν η αρχή και το τέλος των πάντων και το σύνολο των πραγμάτων έχει φύσιν παρόμοια με το υλικό του χαλκού, ενώ η Θέτις με εκείνη του τεχνίτη και ο πόρος και το όριο (τέκμωρ) παρόμοια με εκείνη της αρχής και του τέλους.
...και τρίτο στη σειρά το σκότος, εξαιτίας του ότι ποτέ ως τότε ούτε ο Ηλιος ούτε η Σελήνη είχαν δημιουργηθεί, αλλά η ύλη ήταν ακόμη αδιαμόρφωτη. Δημιουργήθηκαν λοιπόν ο πόρος και το όριο (τέκμωρ) και το σκότος. Η ημέρα και η Σελήνη και τρίτον το σκότος. Η ακτινοβολία της ημέρας δεν ήταν πυκνή αλλά υπεβοηθείτο από (την ακτινοβολία) του Ηλίου, (διότι) προηγουμένως ήταν μόνο σκοτάδι, μετά δε αυτά (αυτή τη διαδικασία) ξεχώρισε από αυτό... )

Το κείμενο αυτό μελέτησαν οι αστροφυσικοί του Πανεπιστημίου Αθηνών Μάνος Δανέζης, Ευστράτιος Θεοδοσίου, Θεοφάνης Γραμμένος και Μαργιέλα Σταθοπούλου, τα συμπεράσματά τους δημοσίευσαν δε και σε άρθρο τους με τίτλο "Μια προσωκρατική κοσμολογική πρόταση" στο περιοδικό Φυσικός Κόσμος, τεύχος 8, σελ. 24-27, Ιούνιος - Ιούλιος - Αύγουστος 2002.
Με βάση το κείμενο του παπύρου οι επιστήμονες συνοψίζουν το κοσμογονικό μοντέλο του Αλκμάνος ως εξής:
1. Αρχικά η ύλη ήταν ταραγμένη και αδιαμόρφωτη, δεν είχαν δημιουργηθεί ακόμη ούτε ο Ηλιος ούτε η Σελήνη και κατ' επέκτασιν ούτε το αστρικό Σύμπαν. Δηλαδή το αντιληπτό από τις αισθήσεις μας αστρικό Σύμπαν δημιουργήθηκε μέσω ενός μη παρατηρήσιμου, αποίητου και αδιαμόρφωτου υλικού, το οποίο προϋπήρχε.
2. Τότε, στα πλαίσια του χώρου που ήταν γεμάτος από εκείνο το αόρατο και μη παρατηρήσιμο υλικό (μη ύλη), γεννήθηκε κάποιος που τακτοποιούσε τα πάντα (η Θέτις, το όνομα της οποίας προέρχεται από το ρήμα τίθημι, που σημαίνει τοποθετώ, ταξιθετώ ­ τα απαρέμφατα: τιθέναι, θέσθαι) σαν τεχνίτης.
3. Επειτα στον χώρο της μη ύλης δημιουργήθηκε ένας πόρος (στενή διάβαση, διάδρομος) που έπαιξε τον ρόλο της αρχής. Δηλαδή η στενή αυτή διάβαση αποτέλεσε τον λώρο για να βγει η ταραγμένη, αδιαμόρφωτη και μη παρατηρούμενη ύλη από τον χώρο της αρχικής αισθητής ανυπαρξίας στον αισθητό χώρο του παρατηρήσιμου Σύμπαντος.
4. Ακολούθησε η δημιουργία ενός ορίου - το τέκμωρ - που σύμφωνα με τον φιλόλογο-μελετητή Μ.L. West ήταν ένα κατευθυντήριο σημάδι μέσα στον πόρο ή, σύμφωνα με τον γάλλο ελληνιστή J.Ρ. Vernant, μέσα στα αστέρια. Δηλαδή όταν η αποίητη και αδιαμόρφωτη ύλη διάβαινε το τέκμωρ καθίστατο αυτομάτως διαμορφωμένη και αισθητή, εφόσον μπορούσε να δημιουργεί αισθητά αντικείμενα, όπως ο Ηλιος και η Σελήνη. Κατά την άποψη του φιλολόγου G.S. Kirk, το τέκμωρ, ως όριο, πιθανότατα ταυτίζεται και με την έννοια του απείρου του Αναξιμάνδρου, ο οποίος επισκέφθηκε τη Σπάρτη (όπου έζησε ο Αλκμάν) μία γενιά αργότερα.
5. Ο πόρος και το τέκμωρ συνυπήρχαν με το σκότος ως ένα ενιαίο σύνολο διακριτών γεγονότων. Ασφαλώς ολόκληρο το σύστημα «πόρος - τέκμωρ - σκότος» βρισκόταν εκτός του αισθητού Σύμπαντος.
6. Μετά το όριο (τέκμωρ) δημιουργήθηκαν η ημέρα (πιθανότατα το φωτεινό μέρος του ημερονυκτίου και κατ' επέκτασιν ο Ηλιος), η Σελήνη και το σκότος (πιθανότατα η νύχτα, το μη φωτεινό μέρος ­ σκοτεινό ­ του ημερονυκτίου). Μετά το όριο (τέκμωρ) αρχίζει να υλοποιείται το αισθητό Σύμπαν.
7. Το φως της ημέρας (ακτινοβολίες) δεν ήταν πυκνό, αλλά υπεβοηθείτο από την ακτινοβολία του Ηλίου. «Στο σημείο αυτό» επισημαίνουν οι αστροφυσικοί «είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο σχολιαστής δηλώνει πως το φως (οι ακτινοβολίες) της ημέρας "υπεβοηθείτο" από τον Ηλιο, ο οποίος κατά συνέπειαν δεν δημιουργούσε "εξ ολοκλήρου". Το γεγονός αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ημέρα, στο σημείο αυτό του σχολίου, πιθανότατα δεν ταυτίζεται με το φωτεινό μέρος του ηλιακού ημερονυκτίου, αλλά με τη σημερινή σύγχρονη και γενικευμένη έννοια της παρουσίας ακτινοβολιών, δηλαδή την έννοια του φωτός».
Ο Αλκμάν λοιπόν δίνει ένα κοσμογονικό μοντέλο που σίγουρα περιγράφει απόψεις παλαιότερες του 7ου π.Χ. αιώνα, όπου υπάρχουν αξιοσημείωτες ταυτίσεις με σύγχρονες κοσμολογικές υποθέσεις βάσει των οποίων το παρατηρήσιμο αστρικό Σύμπαν γεννήθηκε από μια σημειακή ιδιομορφία στο εσωτερικό μιας λευκής οπής που θα μπορούσε να θεωρηθεί μια ανεστραμμένη μελανή οπή. Ας σημειωθεί ότι ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '60 διατυπώθηκαν παρεμφερείς υποθέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι λευκές οπές, που ίσως υπάρχουν, αποτελούν περιοχές του Σύμπαντος οι οποίες υφίστανται τη μεγάλη Εκρηξη με χρονική καθυστέρηση.
Ο αλκμάνειος «πόρος» μπορεί να ταυτισθεί εννοιολογικά με τον λώρο Αϊνστάιν-Ρόζεν, η σημειακή ιδιομορφία με την έννοια «τέκμωρ», ενώ το παράλληλο Σύμπαν από το οποίο εκκινεί ο λώρος με τον χώρο της αποίητης, αδιαμόρφωτης και μη αισθητής ύλης. Αυτός ο λώρος σύμφωνα με τη σύγχρονη φυσική μπορεί να ενώνει είτε δύο παράλληλα σύμπαντα είτε δύο διαφορετικές περιοχής του ίδιου σύμπαντος. Η έννοια της λευκής οπής προκύπτει από το γεγονός ότι το «τέκμωρ» ως όριο του «πόρου» είναι, κατά τον Αλκμάνα, το σημείο εκδήλωσης αισθητής ύλης εκ του «μη όντος», αλλά και ενέργειας φωτεινής, εφόσον αμέσως μετά από αυτόν γεννήθηκε η ημέρα.

Άλλη βιβλιογραφία
Το άρθρο της Παναγιώτας ΜΠΙΤΣΙΚΑ "Αλκμάν ο αρχαίος Στίβεν Χόκινγκ" Εφημερίδα Το ΒΗΜΑ, 23/05/1999 , Σελ.: C10

Προϊστορία Ι - Ο ταινάριος άνθρωπος

Η ανθρώπινη παρουσία στο Λακωνικό χώρο κυριολεκτικά χάνεται στο βάθος εκατοντάδων χιλιάδων ετών. Το 1985 ο αναπληρωτής καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Αθηνών Θεόδωρος Πίτσιος, μετά από πολύχρονη και ιδιαίτερα δύσκολη προσπάθεια, μαζί με τους συνεργάτες του, κατάφερε να αποκολλήσει από τα βράχια της παραθαλάσσιας και απόκρημνης περιοχής του Απηδήματος Αρεόπολης στη Μάνη, δύο κρανία ανθρώπων που ήταν φανερό ότι δεν ανήκαν στο είδος μας, δεν ήταν δηλαδή Homo sapiens sapiens. Μετά τη μελέτη τους διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για ανθρώπινο είδος προγενέστερο του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Σύμφωνα με την επιστημονική χρονολόγησή τους τα ανθρώπινα αυτά άτομα έζησαν στην περιοχή της Μάνης πριν από 300.000 έως 400.000 έτη. (Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την κρατούσα επιστημονική άποψη ο άνθρωπος των Πετραλώνων Χαλκιδικής έζησε πριν από 200.000 έως 300.000 έτη).

Ο καθηγητής Θ. Πίτσιος, λάκων και ο ίδιος, μετέφερε τα καταπληκτικά αυτά ευρήματα στο Ανθρωπολογικό Μουσείο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του οποίου είναι και διευθυντής, όπου και εκτίθενται. Παράκληση, επισκεφθείτε το !!!

Το κρανίο της φωτογραφίας είναι γυναικείο, έχει ήδη καθαριστεί από τα ιζήματα και είναι το καλύτερα διατηρημένο από τα δύο που ανακαλύφθησαν.

Για περισσότερα στοιχεία, μεταξύ άλλων, διαβάστε στην ιστοσελίδα www.mani.org.gr/fonimanis/2001/10_2001_pitsios.htm συνέντευξη του καθηγητή Θ. Πίτσιου, αλλά κυρίως το βιβλίο του «Ο Ταινάριος Άνθρωπος», έκδοση «Ελληνικά Γράμματα», έτος 2000.

Είναι κρίμα τεράστιας σημασίας παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα να είναι παντελώς άγνωστα στους περισσότερους Έλληνες.

Εισαγωγικό σημείωμα

Σκοπός αυτού του ιστολογίου είναι η ανάδειξη της λακωνικής ιστορίας αλλά του παρόντος του λακωνικού χώρου.
Πίστη μας είναι ότι η Λακωνία δεν είναι μόνο οι "300" του Χόλυγουντ, αλλά κάτι βαθύτερο και σημαντικότερο.
Η Λακωνία στη μακραίωνη ιστορία της δημιούργησε πολιτισμό, υπήρξε κομβικό σημείο σε κάθε ιστορική στάση της Ελλάδας, μυκηναϊκή, αρχαϊκή, κλασσική, ελληνιστική, βυζαντινή και νεώτερη. Επίσης υπάρχει και η προϊστορική Λακωνία που δεν έχει τύχει όσης προσοχής της αξίζει.
Παρατηρείται όμως, μετά την δημιουργία του νεώτερου ελληνικού κράτους, μαζί με την περιθωριοποίηση του λακωνικού χώρου και η περιθωριοποίηση της ιστορίας της Λακωνίας και η παρουσίαση μόνον αυτής της κλασσικής περιόδου, ως ο αρνητικός πόλος της αθηναϊκής. Το δίπολο "καλός, πολιτισμένος Αθηναίος" - "κακός, απολίτιστος, μιλιταριστής Σπαρτιάτης" αποτέλεσε και αποτελεί μέρος του εθνικού, ιστορικού μύθου μας.
Δεν πρέπει βέβαια να εθελοτυφλούμε. Η λακωνική ιστορία έχει και μελανές σελίδες, όπως η ιστορία κάθε τόπου. Η κριτική αντιμετώπιση αυτών των δύσκολων ιστορικών στιγμών είναι καθήκον μας και θα προσπαθήσουμε να αποφύγουμε τις ακρότητες.
Περιμένουμε στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του ιστολογίου μας τις απόψεις, τα σχόλια και τα άρθρα σας και εφόσον πληρούν τον μόνον όρο που τίθεται, της ιστορικής ακρίβειας και νηφαλειότητας, θα δημοσιεύονται επώνυμα (ονοματεπώνυμο ή e-mail ή όνομα ιστολογίου).
Ανώνυμα ή υβριστικά σχόλια στις αναρτήσεις θα διαγράφονται το συντομότερο δυνατό.
Σας ευχαριστούμε εκ των προτέρων για τη βοήθειά σας.